Persbericht

Ceci n’est pas une pipe

Vreemde donkere nevel te zien als nooit tevoren

15 augustus 2012

Zoals René Magritte op zijn beroemde schilderij schreef: dit is geen pijp. Het is een foto van een deel van een grote wolk van interstellair stof die de Pijpnevel wordt genoemd. Deze nieuwe, zeer detailrijke opname van wat ook bekendstaat als Barnard 59, is vastgelegd met de Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla. Bij toeval verschijnt deze foto op de 45ste sterfdag van Magritte.

De Pijpnevel is een markant voorbeeld van een donkere nevel. Aanvankelijk dachten astronomen dat dit gebieden in de ruimte waren waar geen sterren stonden. Maar later bleek dat donkere nevels bestaan uit interstellair stof dat zo dicht is dat het licht van erachter staande sterren wordt tegengehouden. De Pijpnevel steekt donker af tegen de rijke sterrenachtergrond van het centrum van Melkweg in het sterrenbeeld Slangendrager.

Barnard 59 vormt het ‘mondstuk’ van de Pijpnevel [1] en is het onderwerp van deze nieuwe opname van de Wide Field Imager van de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop. Deze vreemde en complexe donkere nevel staat op 600 à 700 lichtjaar van de aarde. 

De naam van de nevel verwijst naar de catalogus van de Amerikaanse astronoom Edward Emerson Barnard, de eerste die met behulp van lang belichte foto’s donkere nevels inventariseerde. Hij was ook een van de eersten die inzagen dat ze uit stof bestonden. Barnard stelde een catalogus samen van 370 donkere nevels, die over de hele hemel verspreid zijn. Ook ontdekte hij verscheidene kometen, en daar verdiende hij zoveel prijzengeld mee, dat hij er zijn eerste huis van kon kopen. Barnard was een bijzonder waarnemer met een uitzonderlijk goed gezichtsvermogen, die aan het eind van de 19de en het begin van de 20ste eeuw bijdragen heeft geleverd aan veel terreinen in de sterrenkunde.

In eerste instantie wordt je aandacht waarschijnlijk getrokken door het centrale deel van de foto, waar donkere gekromde wolken de poten van een kolossale spin lijken te vormen. Maar als je wat beter kijkt, ga je ook kleinere details zien. De nevelige vormen in het hart van de duisternis worden aangelicht door nieuwe sterren-in-wording. In gebieden die dichte, moleculaire wolken bevatten, zoals een donkere nevel als deze, treedt vaak stervorming op. Het aanwezige stof en gas klontert samen onder invloed van de zwaartekracht, waardoor zich uiteindelijk zoveel materie verzamelt dat er een ster kan ontstaan. Maar in vergelijking met soortgelijke gebieden vindt er in Barnard 59 relatief weinig stervorming plaats en is er nog veel stof over.

Als je goed kijkt, zul je op deze foto ook een aantal blauwe, groene en rode streepjes ontdekken. Dat zijn de lichtsporen van planetoïden – enkele kilometers grote brokken van gesteente en metaal die om de zon draaien. De meeste ervan maken deel uit van de planetoïdengordel tussen de banen van Mars en Jupiter. Barnard 59 staat ongeveer tien miljoen keer zo ver weg als deze kleine objecten [2].

Terwijl je dit rijke wandkleed van hemelobjecten in je opneemt, is het goed om er even bij stil te staan dat als je je arm strekt het hier afgebeelde gebied achter een opgestoken duim past, terwijl het in werkelijkheid toch ongeveer zes lichtjaar groot is.

Noten

[1] De volledige Pijpnevel omvat naast Barnard 59 ook Barnard 65, 66, 67 en 78. Als de hemel donker en helder genoeg is, kun je hem al met het blote oog zien – vooral in zuidelijk gelegen gebieden, waar deze nevel hoger aan de hemel staat.

[2] Planetoïden verplaatsen zich ten opzichte van de vaste sterren en trekken tijdens het maken van zulke lang belichte opnamen een kort lichtspoor. Omdat deze foto is samengesteld uit verschillende opnamen die op verschillende momenten door verschillende kleurfilters zijn gemaakt, zijn de diverse kleursporen ook verschoven ten opzichte van elkaar.

Meer informatie

Het jaar 2012 staat in het teken van de vijftigste verjaardag van de oprichting van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door vijftien landen: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die uitsluitend is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. Daarnaast bereidt ESO momenteel de bouw voor van de Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), een telescoop van de 40-meterklasse die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.

Links

• Foto’s van de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop
• Andere foto’s die met de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop zijn gemaakt
• Foto’s van La Silla

Contact

Richard Hook
ESO, La Silla, Paranal, E-ELT & Survey Telescopes Press Officer
Garching bei München, Germany
Tel: +49 89 3200 6655
Mobiel: +49 151 1537 3591
E-mail: rhook@eso.org

Marieke Baan (Perscontact Nederland)
ESO Science Outreach Network en NOVA Informatie Centrum
Tel: +31(0)20-5257480
E-mail: eson-netherlands@eso.org

Connect with ESO on social media